7.2.1.2.08 Territoriumstrijd en conflicten
De discussie over agressie en moordlust van de mens kent een lange geschiedenis. De vraag is of de mens elkaar altijd al te lijf is gegaan? Of stak dit verschijnsel pas de kop op vanaf de sedentaire fase van de mens en de daaropvolgende ontwikkeling van de stadstaten en hun dictatoriale koningen? Kortom, heeft Jean-Jacques Rousseau gelijk of zijn dat Thomas Hobbes en Franz Boas? Daarbij ging het de eerste om de nobele wilde die door de moderne maatschappij was gecorrumpeerd. Hobbes daarentegen meende dat, als een volk geen sterke leiding had, het onherroepelijk tot murder and mayhem zou leiden. Boas accepteerde dat er sprake was van intergroup geweld en dat de mind van jagers-verzamelaars niet wezenlijk verschilde van die van de moderne mens.
Hoewel de vroege zelfdomesticatie de agressiviteit van mannen verminderde, is de functionaliteit, de logica van strijd tussen groepen mensen, zoals blijkt, van alle tijden en culturen. Er bestaat een aantal evolutionaire oorzaken die verklaren waarom conflicten ontstaan, hoe ze ontstaan, welke adaptaties bij de mens zijn ontwikkeld om deze op te lossen en waarom en hoe allianties ontstaan waardoor met name mannen zich organiseren in coalities om strijd te voeren. In de 60er jaren van de vorige eeuw bleek dat onder de vriendelijke en ‘ongevaarlijke’ bushmen van de Kalahari het jaarlijks aantal slachtoffers van geweld, vier keer zo hoog was als in Amerika. Bij de Inuit lag dit aantal zelfs tien keer zo hoog (Gat, 2015). En hoewel de zelfdomesticatie van de mens de agressie bij mannen wel had verlaagd, bleef het uiteindelijke doel van oorlogvoering bestaan: de verhoging van de fitness van het individu door het verlagen of elimineren van de fitness van anderen (Tooby & Cosmides, 2010).
De dagelijkse jacht en het verzamelen van voedsel betekenden voor de jager-verzamelaars, of eigenlijk beter ‘verzamelaar-jagers’, in het Pleistoceen een schaars en onzeker bestaan. Een verblijf in de omgeving van de vruchtbare en visrijke oevers van het Turkanameer en de Omo rivier was dan ook een uitkomst. De locaties aan de oevers waren optimale plaatsen die in voldoende voeding en water voorzagen voor een relatief ontspannen levensstijl. Vestiging in vruchtbare gebieden heeft voor jagers-verzamelaars als consequentie dat het ook aantrekkelijk is voor andere groepen. Soms kunnen dreigende conflicten door overleg worden opgelost, maar het kwam ook voor dat het gebied verdedigd moest worden (Baker et al., 2003; Dubois, 2003). Deze locaties wakkerden vermoedelijk ook al tussen 600.000 en 400.000 jaar geleden de afgunst op van rivaliserende groepen. Er ontstond een strijd tussen de semi-nomadische bewoners van de kustgebieden en rivaliserende groepen om de relatief overvloedige voedsel opbrengsten (Gat, 2015; Marean, 2016). De daar verblijvende hominiden waren echter niet bereid hun territorium zonder slag of stoot af te staan. Door coalities tussen groepen groeide het aantal groepsleden soms wel tot 500. De voedselvoorraden in de gebieden raakten relatief snel uitgeput. Het bleken gebieden die niet berekend waren op deze eerste vorm van ‘overbevolking’ zoals werd gesignaleerd door Darwin (geciteerd door Vorzimmer, 1969), Malthus (1798) en Hutschinson (1954). Onderzoek (bv. Fry & Soderberg, 2013) onder hedendaagse jagers-verzamelaars zag geen tendens voor oorlog hoewel o.a. Gat (2015) wel bewijs vond voor moord. De vondst van een onderzoeksgroep in het Oost Afrika gebied (Mirazón Lahr et al, 2016) in de buurt van het Turkana meer, liet weer een ander beeld zien.
Fig. X Deze man is ca. 0,5 Ma door een stomp voorwerp op het voorhoofd en de zijkant van zijn schedel dodelijk getroffen (Mirazón Lahr et al, 2016)
Daar werden 28 omgebrachte individuen op één locatie gevonden. Een vergelijkend onderzoek tussen chimpansees en mensen toont aan dat de mens agressiever is dan de chimpansee, maar dat onze naast verwanten meer slachtoffers hebben door intergroup agressie dan van externe groepen. Daarbij valt op dat intragroup slachtoffers met name infanticide betreft (Wrangham et al., 2006).
Meer weten? Zie Cognitieve niche