x Psychologisch model in schema
In het volgende schema, wordt een beknopte overzicht getoond van zes evolutionaire profielen.
De toenemende omvang van de groep bracht extra spanningen teweeg op het gebied van samenwerking, eigendom en de strijd om vrouwen (Bernard et al., 2005). Dit speelde waarschijnlijk in de fase die leidde tot infanticide (Kimbrough et al., 2021). De fase ging ten koste van de veiligheid van vrouwen en kinderen, samenwerking en de strijd om het vaderschap die steeds vaker ontvlamde. In zijn argument hoe de mens zichzelf domesticeerde, hanteert Wrangham (2019) de visie dat de mens beschikt over twee verschillende, biologische eigenschappen: proactieve en reactieve agressie. Reactieve agressie verklaart volgens Wrangham onze deugd, proactieve agressie verklaart ons geweld. Reactieve agressie biedt volgens Wrangham mogelijk een verklaring voor de relatieve dociliteit en tolerantie, zoals te zien is bij andere gedomesticeerde soorten. Het zou een mogelijke verklaring kunnen bieden voor het verschil tussen empathie en hiërarchie. Tegelijk gaat menselijke agressie verder dan de agressie van chimpansees terwijl reactieve agressie wordt onderdrukt. Dat heeft hiërarchische relaties mogelijk gemaakt die verder gaan dan bij andere soorten, zoals georganiseerde oorlogvoering.
Ca. 600.000 jaar geleden vindt er door zelf-domesticatie een omwenteling van de soort plaats. Met als voornaamste oorzaak de toenemende omvang van de groepen op de savanne, nemen ook de onderlinge conflicten en agressie tussen de mannen toe over het bezit van de vrouwen. Maar ook nemen de infanticide en zelfs femicide toe door onzekerheid over vaderschap of vermeende ontrouw. Ook over vele andere onderwerpen liggen de mannen steeds vaker met elkaar overhoop en breken ruzies uit die de kracht van de groep als geheel bedreigen. Steeds vaker kiezen vrouwen voor de minst agressieve mannen en na vele generaties voltrekt zich een evolutionair proces dat ook Darwin veronderstelde: de mens domesticeert zichzelf en heeft zichzelf ‘tam’ gemaakt. Het heeft een aantal ingrijpende gevolgen, niet alleen in het gedrag. De psyche, fysieke eigenschappen zoals de gelaats- en lichaamsvorm veranderen en door juvelinisatie van het brein wordt de mens speelser, inventiever en (veel) minder impulsief. Tegelijk ontwikkelt zich de prototaal tot een meer geavanceerde versie waardoor agressie in toenemende mate verbaal wordt uitgevochten (Benitez-Burraco, et al., 2021). Dit heeft als voordeel dat de risico’s op lichamelijk letsel afnemen – er worden minder vrouwen en kinderen slachtoffer, ruzie is minder risicovol. Taal ontwikkelt zich ook als vehikel voor vleierij, versiertrucs en hofmakerij (Miller, 2000).
Risicozoekend of risicomijdend gedrag is het resultaat van ‘zelfbeheersing’ van het zelfdomesticatieproces van de mens. De aanleiding voor zelfdomesticatie wijkt volgens het model van dit proefschrift af van het model dat Wrangham schetst en bestaat uit de reductie van emotionele reacties dankzij een unieke vorm van partnerselectie door vrouwen die telkens partners kozen met de laagste graad van agressie. Dit had een hoge graag van genetische tolerantie tot gevolg waardoor de mens een hoge graad van flexibele sociale vaardigheid bereikte. Daarbij is de Life History Theory (LHT) van groot belang voor het verschil dat dit proefschrift tussen ‘risicozoekend’ en ‘risicomijdend’ heeft genoemd. LHT vormt het kader voor de afwegingen tussen beschikbare tijd en energie die moet of kan worden besteed aan het bevorderen van reproductief succes (Del Guidici et al., 2015). In het kader van LHT blijkt dit in hoge mate erfelijk te zijn terwijl LHT geen een belemmering vormt voor de interactie van het individu met zijn omgevingsfactoren (Figueredo et al., 2004). In essentie is het de expressie van een kleiner (risicozoekend) of groter (risicomijdend) vertrouwen in het toekomstig reproductieve succes. Daarbij betekent ‘risicozoekend’ een - overwegend mannelijk - onbeheerst, impulsief gedrag. Dit verschil laat de expressie zien met de zelfdomesticatie van ca. 600.000 jaar geleden waarbij de nadruk lag op ‘zelfbeheersing’. Het vormt een belangrijke aanvulling op het voorspelbare gedrag van het individu (Hare, 2017; Kimbrough et al., 2021; Wrangham, 2019).
3.1. Psychologisch model van de evolutionaire profielen
Sarah Blaffer Hrdy geeft een mooie omschrijving over het vermogen van de mens om in grote getale gezamenlijk naar verre bestemmingen te vliegen, zonder dat zij elkaar proberen zoals chimpansees te verwonden of af te maken (Mothers and Others, 2009, p. 1-2). Toch heeft zelfdomesticatie een belangrijke rol gespeeld bij de totstandkoming van de zelfbeheersing en verdraagzaamheid van Homo sapiens. Ook Darwin was er al van overtuigd dat de mens zichzelf had gedomesticeerd (Fitch, 2014). Recentelijk bleken Richard Wrangham en Brian Hare evenals tientallen andere wetenschappers in 2014 tijdens een symposium eensgezind van mening dat de mens zichzelf had gedomesticeerd. Wanneer deze zelfdomesticatie had plaatsgevonden en wat de aanleiding was geweest, was nog wel een discussiepunt. Over het moment waarop de zelfdomesticatie had plaatsgevonden, liepen de meningen uiteen van ca. 600.000 – 300.000 (Wrangham, 2019) tot ca. 50.000 jaar geleden (Hare, 2017). Daarbij hebben de auteurs wel verschillende opvattingen wat de oorzaak van de zelfdomesticatie was (Carta, 2014; Gibbons, 2014). Na 2014 verschenen tientallen onderzoeken die vrijwel allemaal overtuigend de metamorfose beargumenteerden die de mens had doorgemaakt (Hare, 2017; Goetz et al., 2022; Kimbrough et al., 2021; Progovac & Benitez-Burraco, 2019; Shilton et al., 2020; Wrangham, 2019).
Meer weten? Zie Hedendaags-perspectief